Người nông dân phun thuốc trừ sâu sinh học trên cây trồng để bảo vệ rau quả an toàn và thân thiện môi trường.

Thuốc trừ sâu sinh học: Lợi ích, cách dùng và xu hướng

26 Tháng 9, 2025

LúaRau màu (rau ăn lá, rau ăn quả)Xoài, sầu riêng, cam quýtCà phê, hồ tiêuSâu ăn lá (sâu tơ, sâu xanh, sâu khoang, sâu keo)Bọ trĩ, rầy mềm, rệp sápNhện đỏ, ruồi đục tráiRầy nâu trên lúa

Thuốc trừ sâu sinh học: nguồn gốc vi sinh, thảo mộc, gốc lên men.

Ưu điểm: an toàn, ít dư lượng, giữ thiên địch, giảm kháng thuốc.

Thị trường tăng trưởng mạnh: 15%/năm toàn cầu, Việt Nam ~26 triệu USD năm 2030.

Điều kiện tối ưu: pH 5,5–6,5, nhiệt độ 28–30°C, ẩm độ cao.

Hiệu quả cao nhất khi phun đúng thời điểm, sâu tuổi non.

Giới Thiệu

Chúng ta đang sống trong thời điểm mà người tiêu dùng ngày càng quan tâm đến an toàn thực phẩm, dư lượng thấp và môi trường sạch. Trong khi đó, nông nghiệp vẫn phải đối mặt với áp lực sâu hại, đặc biệt trong điều kiện biến đổi khí hậu, mưa bão thất thường, dịch bệnh bùng phát.

“Thuốc trừ sâu sinh học” — hay còn gọi là thuốc bảo vệ thực vật sinh học — nổi lên như một lựa chọn khả thi để cân bằng giữa hiệu quả phòng sâu và bảo vệ môi trường. Nó không mạnh như thuốc hóa học “quét sạch”, nhưng nếu dùng đúng cách, nó có thể giữ được ruộng vườn ổn định, giảm tác động xấu và nâng cao giá trị nông sản.

Trong bài này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu sâu hơn: bản chất là gì, lợi ích ra sao, cách dùng hiệu quả, những hạn chế cần lưu ý, và tương lai của nó trong nông nghiệp Việt Nam.

1. Thuốc trừ sâu sinh học là gì?

Thuốc trừ sâu sinh học (biopesticide) là những chế phẩm có nguồn gốc từ vi sinh vật, thảo mộc, virus côn trùng, hoặc các chất tự nhiên (dầu khoáng, xà phòng, chiết xuất thực vật, pheromone), được sử dụng để kiểm soát sâu hại mà ít gây hại cho môi trường, đất và sức khỏe con người.

Một số nhóm phổ biến:

Vi sinh vật

Nấm ký sinh: Beauveria bassiana, Metarhizium anisopliae.

Vi khuẩn: Bacillus thuringiensis (Bt); B. subtilis và B. amyloliquefaciens (thường dùng để chống nấm, cải thiện hệ đất).

Virus mục tiêu: NPV/GV — đặc biệt hiệu quả với sâu ăn lá tuổi nhỏ.

Thảo mộc ( botanical )

Azadirachtin (chiết xuất từ neem): gây chán ăn, rối loạn lột xác.

Pyrethrin (từ hoa cúc): tác động nhanh nhưng dễ phân hủy dưới ánh nắng.

Gốc lên men (biochemical/fermentation)

Spinosad, Spinetoram: rất mạnh với bọ trĩ, sâu ăn lá, ruồi đục trái.

Abamectin, Emamectin: được xếp vào nhóm sinh học ở Việt Nam, dùng cho nhện đỏ, sâu cuốn, bọ trĩ nếu kỹ thuật đúng.

Dầu khoáng – xà phòng kali

Tác động cơ học: làm ngạt trứng/ấu trùng, trôi lớp sáp — nên dùng để “lau tán” vào đầu vụ hoặc vùng thấp áp lực sâu.

Bẫy, mồi, pheromone

Không phải thuốc trực tiếp, nhưng là công cụ kiểm soát sâu trong chiến lược tổng hợp (IPM).

Một điểm thú vị: thị trường thuốc sinh học toàn cầu đang tăng trưởng nhanh. Theo dự báo từ Persistence Market Research, năm 2025 thị trường có giá trị khoảng USD 9,892 triệu, và dự kiến lên đến USD 19,771 triệu vào năm 2032, với tốc độ tăng trưởng khoảng 10,4%/năm.

Tại Việt Nam, thị trường chế phẩm sinh học cũng đang mở rộng mạnh: dự kiến từ khoảng 15–16 triệu USD (năm 2024) lên đến khoảng 31,6 triệu USD trong vài năm tới.

Thị trường này không chỉ là xu thế, mà là nhu cầu sống còn, đặc biệt khi quy định dư lượng và an toàn thực phẩm ngày càng nghiêm ngặt.

2. Lợi ích cụ thể khi dùng thuốc trừ sâu sinh học

2.1 An toàn cho người dùng và sản phẩm

Một trong những ưu điểm nổi bật là dư lượng rất thấp. Vì các chất sinh học phân hủy nhanh hơn hóa chất tổng hợp, thời gian cách ly (PHI) thường ngắn hơn, giúp nông sản thu hoạch nhanh hơn, an toàn hơn.

Thiệt hại do thuốc hóa học đối với người phun và công nhân lao động không hề nhỏ — nhiều vụ ngộ độc, ảnh hưởng đường hô hấp, da, hệ thần kinh. Sinh học giảm rủi ro này vì bản chất ít độc hơn.

2.2 Bảo tồn thiên địch

Một trong những “vũ khí bí mật”: sinh học giúp giữ lại các loài thiên địch như ve ăn mồi, ong ký sinh, bọ rùa… Những loài này giúp kiểm soát sâu hại tự nhiên, tạo nên hệ sinh thái bền vững.

Khi phun hóa học mạnh tay, toàn bộ hệ sinh thái bị phá vỡ — bạn mất “đội quân miễn phí”.

2.3 Giảm kháng thuốc

Sâu hại có xu hướng kháng đối với những nhóm thuốc hóa học nếu lạm dụng lặp đi lặp lại cơ chế giống nhau. Sinh học — nhất là vi sinh, virus, thảo mộc — có cơ chế tác động đa dạng, giúp chậm phát sinh kháng hơn.

2.4 Hợp xu hướng thị trường & giá trị gia tăng

Người tiêu dùng trong nước và quốc tế ngày càng đòi hỏi chất lượng, an toàn, ít thuốc. Nông sản áp dụng sinh học thường dễ được thương lái chọn mua, giá tốt hơn. Ngoài ra, nhiều nước đang siết quy định dư lượng thuốc — sinh học giúp vườn trồng hướng được tiêu chuẩn cao hơn.

2.5 Thân thiện với đất và môi trường

Sinh học không làm chai đất nhanh như hóa học, không gây ô nhiễm nước, không tiêu diệt vi sinh vật có lợi trong tầng đất sâu. Nhờ thế, đất có khả năng hồi phục tốt hơn sau vụ canh tác.

2.6 Linh hoạt trong chiến lược phòng trừ tổng hợp

Sinh học là một mảnh trong hệ thống quản lý dịch hại tổng hợp (IPM). Bạn không phải “bỏ hóa học” hoàn toàn, mà “chèn nhịp” bằng sinh học để giảm áp lực hóa học.

Có một con số mà nhiều người không biết: thuốc sinh học thường đăng ký nhanh hơn hóa chất, chi phí đăng ký thấp hơn — tạo điều kiện cho doanh nghiệp nghiên cứu, sản xuất nông phẩm trong nước.

3. Cách dùng thuốc trừ sâu sinh học hiệu quả

Lợi ích có thể rất lớn, nhưng nếu dùng sai cách, kết quả có thể… ảm đạm. Dưới đây là bí quyết để “khai thác” đúng giá trị sinh học:

3.1 Chọn đúng loại, đúng lúc

Ví dụ: nếu sâu ăn lá non, hãy dùng Bt hoặc virus NPV khi sâu còn nhỏ.
Nếu bọ trĩ “nhú”, dùng Beauveria khi độ ẩm và điều kiện thời tiết thuận lợi.
Thảo mộc (neem, pyrethrin) phù hợp giai đoạn thấp áp lực, khi bạn muốn “bảo vệ nền” chứ không “quét sạch”.

3.2 Pha trộn & pH

Giữ pH bồn trong khoảng 5,5 – 6,5; nếu nước kiềm, bào tử và vi sinh dễ bị phân hủy.
Tránh trộn vi sinh/nấm với vôi, đồng, chlorine — những chất này có thể làm chết hoặc giảm mạnh khả năng sống của vi sinh.
Thứ tự pha thường là: nước → chỉnh pH → các dạng WP/WG/SC → EC/OD → dầu/xà phòng → chất bám dính.

3.3 Giờ phun & kỹ thuật phun

Phun lúc sáng sớm hoặc chiều mát, khi ánh nắng chưa gay gắt.
Dùng béc phun mịn để hạt thuốc phủ đều, không chảy ròng.
Hướng tia: mặt dưới lá, nách lá, đài hoa — nơi sâu hoặc bọ ẩn nấp.
Dùng giấy nhạy nước để kiểm tra độ phủ trong tán, nếu loang đều thì đủ.

3.4 Liều lượng & luân phiên

Dùng đúng liều theo hướng dẫn sản phẩm — “nửa liều” thường là mầm kháng.
Không lặp cùng một nhóm liên tiếp — ví dụ sau Beauveria có thể đến Spinosad, sau đó lại vi sinh khác.
Phun nhắc/lặp sau 7–10 ngày nếu mật số vẫn cao.

3.5 Kết hợp biện pháp phi hóa học

Vệ sinh vườn: loại bỏ cành lá hư, cây bệnh, cỏ dại mang sâu.
Bẫy pheromone hoặc bẫy màu – giúp giảm áp lực sâu và xác định thời điểm phun.
Trồng cây chắn gió, cây dẫn dụ, cấu trúc vườn thông thoáng.

4. Thống kê & ví dụ thực tế

Theo báo cáo từ MarketsandMarkets, thị trường thuốc sinh học toàn cầu được định giá USD 7,72 tỷ vào năm 2024, và dự báo sẽ tăng lên USD 15,66 tỷ vào năm 2029 với tốc độ tăng trưởng ~15,2%/năm.
Mordor Intelligence ước tính thị trường thuốc sinh học tại Việt Nam khoảng USD 16,95 triệu vào năm 2025 và sẽ lên tới USD 26,31 triệu vào năm 2030.
Theo VIPA (Hiệp hội thuốc bảo vệ thực vật Việt Nam), các thuốc hóa học chiếm thị trường lớn, nhưng xu hướng chuyển sang sinh học là tất yếu vì người dân và chính sách đặt ưu tiên an toàn thực phẩm, giảm dư lượng.

Ví dụ nông dân:

Anh Minh trồng xoài tại Long Khánh (Đồng Nai): sau khi chuyển 30–40% thuốc hóa học sang Beauveria + B. subtilis, giảm sẹo trái, trái loại 1 tăng, chi phí không tăng đáng kể.
Hợp tác xã rau an toàn tại Long An: áp dụng phun neem + Bt theo lịch, kiểm soát sâu hiệu quả, sản phẩm chứng nhận sạch được thị trường mua ưu tiên.

5. Khi nào thuốc sinh học “phát huy” tốt nhất?

Giai đoạn sâu mới nở / non — đây là thời điểm điểm yếu nhất.
Mật số sâu thấp – trung bình — nếu dịch quá nặng, cần hỗ trợ bằng hóa học nhẹ.
Vụ cuối – gần thu hoạch — ưu tiên sinh học để giảm dư lượng.
Luân phiên giữa sinh học – hóa học — để nhịp hoá áp lực sâu.
Khi điều kiện thời tiết thuận lợi: mưa nhẹ vừa phải, độ ẩm, nhiệt độ lý tưởng.

6. Lời khuyên để nông dân áp dụng thành công

Thử nghiệm nhỏ trước khi áp dụng rộng
– Chọn vài luống nhỏ, phun thử và theo dõi 3–4 ngày.
Quan sát thường xuyên
– Phun rồi kiểm tra sau 3–4 ngày để biết sâu có ngừng ăn không.
Kết hợp nhiều công cụ
– Không chỉ thuốc, còn vệ sinh, bẫy, cấu trúc vườn.
Chọn sản phẩm đã được kiểm định và đăng ký
– Tránh sản phẩm trôi nổi, giả mạo.
Ghi chép lại kết quả
– Loại nào hiệu quả, liều nào tốt, điều kiện nào phù hợp — để rút kinh nghiệm vụ sau.

7. Xu hướng & tương lai thuốc trừ sâu sinh học

Dự báo thị trường toàn cầu sẽ đạt khoảng USD 32,17 tỷ vào năm 2034, với tốc độ tăng ~15,25%/năm.
Ở Việt Nam, với chính sách thúc đẩy nông nghiệp an toàn, nhiều doanh nghiệp trong nước bắt tay nghiên cứu sản phẩm sinh học, điều chỉnh quy trình sản xuất để giảm chi phí.
Công nghệ gen, RNAi, vi sinh phân tử đang được nghiên cứu để sản xuất thuốc sinh học thế hệ mới, có độ đặc hiệu cao, ít ảnh hưởng đến sinh vật có ích.
Kết hợp công nghệ: cảm biến đất, drone phun định vị, mạng cảm biến để phun sinh học chính xác hơn.

8. Sản phẩm liên quan: Abamectin và Emamectin

Abamectin

Nguồn gốc: lên men từ vi khuẩn Streptomyces avermitilis.
Công dụng: hiệu quả cao với nhện đỏ, sâu cuốn lá, bọ trĩ.
Cách dùng: phun vào sáng sớm hoặc chiều mát; hạt sương mịn; pH dung dịch trong khoảng 5,5–6,5.
Ưu điểm: hiệu lực mạnh, phân hủy nhanh ngoài môi trường, ít để lại dư lượng.
Các sản phẩm có chứa Abamectin : Reasgant 3.6EC, Reasgant 5EC, Daphamec 5.0EC, Binhtox 3.8EC, Abinsec 1.8EC, Tervigo 020SC.

Emamectin Benzoate

Nguồn gốc: dẫn xuất bán tổng hợp từ Abamectin.
Công dụng: đặc biệt mạnh trên sâu tơ, sâu xanh, sâu keo, sâu khoang.
Cách dùng: phun khi sâu còn non (tuổi 1–2) để đạt hiệu quả cao nhất.
Ưu điểm: hiệu lực kéo dài, giảm nhu cầu phun lặp nhiều lần, phù hợp để luân phiên với Bt và NPV.
Các sản phẩm có chứa Emamectin Benzoate : Ema Sinh Học, Map Winner 5WG, Tasieu 1.9EC, Silsau Super 3.5EC.

Lưu ý: Tại Việt Nam, cả Abamectin và Emamectin đều thường được xếp vào nhóm sinh học vì nguồn gốc từ vi sinh. Chúng rất thích hợp sử dụng trong hệ thống quản lý dịch hại tổng hợp (IPM), vừa hiệu quả, vừa hạn chế kháng thuốc.

So sánh Abamectin và Emamectin

Tiêu chí	Abamectin	Emamectin Benzoate
Nguồn gốc	Lên men trực tiếp từ Streptomyces avermitilis	Dẫn xuất bán tổng hợp từ Abamectin
Đối tượng chính	Nhện đỏ, sâu cuốn lá, bọ trĩ	Sâu tơ, sâu xanh, sâu keo, sâu khoang
Thời điểm dùng	Khi mật số nhện đỏ hoặc bọ trĩ tăng	Khi sâu còn non (tuổi 1–2)
Ưu điểm nổi bật	Hiệu lực nhanh, phân hủy nhanh, dư lượng thấp	Hiệu lực kéo dài, giảm số lần phun, hiệu quả bền
Yêu cầu kỹ thuật	Phun sáng/chiều mát, pH 5,5–6,5, hạt sương mịn	Tương tự Abamectin, nhấn mạnh phun sớm trên sâu nhỏ
Ứng dụng	Hồ tiêu, cà phê, xoài, có múi, rau màu	Rau màu, cây ăn trái, lúa khi áp lực sâu tơ cao

9. Kết luận:

Thuốc trừ sâu sinh học không phải là phép màu mà giải pháp hoàn hảo cho mọi hoàn cảnh. Nhưng khi hiểu đúng bản chất, chọn đúng loại, dùng đúng cách — nó có thể là nền tảng bền vững để giảm áp lực hóa học, bảo vệ đất và tạo ra nông sản sạch.

Tôi không nói rằng bạn sẽ dùng 100% sinh học ngay lập tức — nhưng nếu từ từ xây dựng cơ sở sinh học, kết hợp thông minh, bạn sẽ thấy ruộng vườn khỏe hơn, thiên địch trở lại, chi phí trì trệ giảm dần.

Hy vọng bài viết này giúp bạn nắm kỹ hơn về thuốc trừ sâu sinh học — không chỉ biết “cái gì”, mà còn hiểu “lúc nào, dùng thế nào” để chúng thực sự hiệu quả.